Powiedzenie „do trzech razy sztuka” nie zawsze znajduje potwierdzenie w rzeczywistości. Cieszy to tym bardziej, kiedy odnosi się do inicjatyw wydawniczych i przedsięwzięć naukowych. Oto oddajemy w ręce Czytelnika czwarty tom „Toruńskich Spotkań Dydaktycznych” rezultat współpracy Polskiego Towarzystwa Historycznego, Zakładu Dydaktyki Historii i Wiedzy o Społeczeństwie UMK oraz Stowarzyszenia Oświatowców Polskich.

Tematyka prezentowanego tomu koncentruje się na zagadnieniach muzeów i archiwów, uwzględniając zarówno rolę i liczne funkcje instytucjonalne, jak i ich zadania edukacyjne. Z drugiej strony podjęto próbę opisu i analizy współczesnych możliwości wykorzystania potencjału edukacyjnego tych instytucji.

O tym, że istnieją sprzyjające warunki do współpracy między muzeum, archiwum a placówkami oświatowymi przekonują zarówno przemiany dokonujące się w świecie muzealników i archiwistów, jak i nowe koncepcje edukacyjne. Archiwa i muzea w społeczeństwie demokratycznym otwierają się na potrzebę bezpośredniego kontaktu człowieka z dziedzictwem duchowym i materialnym. „Pamięć” zmagazynowana dotąd w trudno dostępnych miejscach, udostępniana władzy bądź jedynie wąskim kręgom zawodowych badaczy przeszłości staje się obecnie „towarem” pożądanym przez przeciętnego odbiorcę. Dawne wąskie pojęcie edukacji archiwalnej czy muzealnej prowadzonej przez te placówki, w nowych warunkach zyskuje szerszy wymiar – edukacji kulturalnej, budującej podstawy świadomości społecznej oraz kształtującej kompetencje kulturowe odbiorcy. Dawny zwiedzający prowadzony za rękę przez wyznaczone sale, przekształca się w klienta globalnego rynku kultury, a jednocześnie świadomego uczestnika świata kultury, stawiającego własne pytania, a zatem w odbiorcę nie nastawionego na gotowe odpowiedzi i jednowymiarowy przekaz, ale na interaktywną debatę z historią. Muzea i archiwa stają przed wyzwaniem aktywnego udziału w tej debacie.

Z drugiej strony nowe tendencje w pedagogice propagują „nauczanie dla świata” zamiast dawnego modelu „edukacji o świecie”. Edukacja rozumiana jako jednokierunkowa transmisja wiedzy ustępuje miejsca metodom aktywnym, samodzielnemu poszukiwaniu rozwiązań, realizacji projektów edukacyjnych, często poza murami szkoły.
Duży wpływ na charakter współczesnej edukacji historycznej mają także przemiany w historiografii. Coraz częściej nowa historia kultury, jak też mikrohistoria wydobywają na światło dzienne zapomniane świadectwa życia codziennego zwykłych ludzi, umożliwiając odbiorcy kontakt z przeszłością zarówno w warstwie poznawczej, jak i emocjonalnej. Artefakty muzealne, dokumenty archiwalne stają się w takiej nowej perspektywie nie tylko świadectwami „obiektywnego procesu historycznego”, ale przede wszystkim ego-­dokumentami, odzwierciedlającymi emocje, rozterki, duchowe uniesienia ich twórców i odbiorców.

W zmieniających się warunkach funkcjonowania instytucji kultury, otwierających się na odbiorcę – uczestnika przemian, a także w obliczu reform edukacyjnych powstaje ogromne pole współpracy do zagospodarowania. Dziś, a z pewnością w niedalekiej przyszłości, trudno wyobrazić sobie nauczyciela i ucznia zamkniętego w murach szkolnych, jak i archiwistę czy muzealnika broniącego dostępu do ukrytych zbiorów. Kształtowanie kompetencji kulturowych uczniów, doskonalenie umiejętności kluczowych, jak np. czytanie i rozumienie tzw. tekstów kultury wymaga stałego kontaktu z muzeum, biblioteką, archiwum. Z drugiej strony odejście od tradycyjnego rozumienia „pamięci władzy” dostępnej wybrańcom i sterowanej przez urzędników nakazuje instytucjom przechowującym ślady tej „pamięci” otwarcie na świat.
W prezentowanym tomie znajdą Państwo wiele rozważań teoretycznych ukazujących potencjał wzajemnych relacji. Znajdą też Państwo konkretne studia przypadków, kiedy autorzy poddali analizie udane próby współpracy instytucji muzealnych, czy archiwalnych ze szkołą. Mam nadzieję, że kolejny IV tom „Toruńskich Spotkań Dydaktycznych” zaowocuje rozwojem współpracy muzeów, archiwów i szkół na polu edukacji historycznej, będąc inspiracją dla rozważań modelowych oraz konkretnych rozwiązań metodycznych.

dr hab. Stanisław Roszak, prof. UMK